Ovarian Hiperstimulasyon Sendromu (OHHS)
Ovarian Hiperstimulasyon Sendromu (OHSS) infertilite – kısırlık tedavisinin bir komplikasyonudur. Hemen pekçok infertilite tedavisinde, aşılama, tüp bebek, yumurtalığın ilaç ile uyarılması gibi yöntemlerde iğne şeklinde yumurtlamayı uyarıcı ilaçlar kullanılır. Bu ilaçların ana amacı yumurtalıktan her ay atılan tek yumurta yerine, ortalama 8-10 yumurta elde edebilmektir. Bu ilaçlar kişiye göre ayarlanır. Hastaya fazla miktarda ilaç kullanıldığı durumda, yumurta üretimi kontrolden çıkar ve pekçok yumurta kesesi oluşur. Yumurtalıklar büyür ve bir miktar sıvı periton (karın içini kaplayan zar) yüzeyinden sızar. Karın şişer, hatta akciğerlere olan bası nedeni ile nefes darlığı oluşur. Damar içindeki kanın sıvı kısmı karın içine geçtiği için kan koyulaşır (hemokonsantrasyon) ve büyük damarlar içinde pıhtı oluşması eğilimli kişilerde olabilir. Tromboz adı verilen bu olayda tıkanan damarın yerine göre şiddetli klinik komplikasyonlar olabilir. Bacak damarlarında olabildiği gibi, beyinde bir bölgede de olabilir. İdrar miktarı azalır, böbrek fonksiyonları bozulur ve potansiyel bir ölüm riski vardır.
Tabii ki bu derece şiddetli OHSS sık görülmez. Tüm IVF vakalarının %2-4 kadarında görülmektedir. Ancak biraz dikkat ve planlama ile bu vakaların engellenmesi mümkündür.
Bazen OHSS ağızdan alınan Klomen gibi ilaçlarla, hatta kendiliğinden de olabilmektedir, ancak bu vakalar çok nadirdir.
Aslında tüp bebek, yani IVF tedavilerinde yumurtlamanın uyarılması ile yapılmaya çalışılan işlem de hiperstimulasyon adını alır. Ancak buna kontrollü yumurtalık hiperstimulasyon (Controlled Ovarian Hyperstimulation – COH) diyoruz. OHSS dediğimizde bu kontrolden çıkmış, ciddi bir sağlık sorunu haline gelmiştir.
Prostoglandin, inhibin, renin-antiotensin-aldosteron sistem ve başka mediatorler oluşumdan sorumlu tutulmakla beraber vasculer endothelial growth faktör denilen mediatörün major rol oynadığı düşünülmektedir.
Bulgular Hafif veya orta OHSS
- Orta derecede karın ağrıları
- Karın şişkinliği, bel bölgesinde genişleme
- Bulantı, kusma
- İshal
- Yumurtalık bölgesinde, yani alt karın bölgesinde hassasiyet
Şiddetli OHSS
- Hızlı bir kilo artışı olur. 3-4 gün içinde 4-5 kg ağırlık artışı görülür.
- Şiddetli karın ağrısı
- Şiddetli ve sürekli bulantı ve kusma
- İdrar miktarında azalma ve idrar konsantrasyonunda artma, koyu idrar
- Nefes darlığı
- Baş dönmesi, halsizlik
- Karın çevresinde ileri derecede büyüme
OHSS yönetimi
Bu rahatsız edici ve hatta ölümcül probleme yaklaşım iki türlü yapılmalıdır.
OHSS nin önlenmesi
OHSS nin önceden tahmin edilmesi bazen mümkün olamamaktadır. Ancak bunlar nadir vakalardır. Genel olarak OHSS nin en önemli tahmin kriteri, hastanın ovulasyon indüksiyonu sırasında oluşan follikül, yani yumurta kesesi sayısındaki olağanüstü artıştır. Zaten bu tür hastaların ortak özellikleri ultrason ile daha ilaç kullanmadan pekçok yumurta kesesine sahip olmalarıdır. Genelde adet başında 15 ve üzerinde kese görülen hastaların ovulasyon indüksiyonları dikkatle yapılmalıdır.
Ovulasyon indüksiyonda ilaç seçimi, indüksiyon protokolleri, uygun takip ve uygulanan dozlar OHSS önlenmesi için gereklidir.
GnRH antagonistleri ile LH yükselmesinin önlenmesi ve hCG yerine yumurtlamanın GnRH anologları ile tetiklenmesi ile OHSS nerede ise tümüyle önlenebilmektedir. Özellikle yumurta donorleri için standart ovulasyon uyarılma yöntemi olmuştur. İleri risk taşıyan hastalarda tüm yumurtaların veya oluşturulan embryoların dondurulması ve embryo transferinin başka bir ay yapılması da OHSS önlenmesinde çok önemlidir.
Geçmişte sık kullanılan yöntemler:
Coasting – Kullanılan ilaç dozu çok azaltılır veya hiç verilmez, hastanın estrogen düzeyinin düşmesi beklenir. Daha sonra yumurtlamayı tetikleme de kullanılan hCG adlı hormon kullanılır. Bunda kaçınılmaz olarak hastadan elde edilen yumurta sayısında düşme olur. Coasting ve hCG kullanımı – Düşük doz hCG ile ovulasyon indüksiyonuna devam edilir. Son 4-5 gün bu şekilde yapılır. Maliyeti düşük ve iyi bir yöntemdir. Yapılan çalışmalar bu yöntemlerin gebelik oranlarını düşürmeden, OHSS oranını azalttığını göstermiştir.
Dopamin agonisti ilaçlar: Dostinex Yumurta toplama gününden başlayarak yüksek dozda kullanılması karın içine sıvı toplanmasına sebeb olduğu düşünülen mediatorlerin salgılanmasını engelleyerek, OHSS oluşmasına engel olmakta, veya daha az şiddetli bir OHSS oluşmasını sağlayabilmektedir.
Şiddetli OHSS oluştuktan sonra tedavi semptomatik olmaktadır. Hastanın karın içinde biriken sıvısının kontrollü bir şekilde boşaltılması en etkili tedavidir. Protein kaybının yüksek olduğu durumlarda, hastaya insan serum albumini verilmesi de uygun olabilir.
Özellikle akciğer ve kalp zarı etrafında sıvı toplanması durumunda genellikle yakın takip yeterli olmaktadır. Nadiren bu bölgelerden de sıvı boşaltılması gerekebilir.
Özetle şiddetli OHSS nin oluşması hastanın ilk değerlendirilmesinin dikkatli yapılması ve yakın takip ile engellenebilir. Artık şiddetli OHSS tecrübeli kliniklerde görülmemesi gereken bir olgudur.